Wieża Wodna wyróżniona w konkursie Zabytek Zadbany

       „Zabytek Zadbany” jest konkursem ogłaszanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Nadzór nad konkursem sprawuje Generalny Konserwator Zabytków. Od 2011 roku podmiotem realizującym procedurę konkursową jest Narodowy Instytut Dziedzictwa. Konkurs skierowany jest do właścicieli, posiadaczy i zarządców zabytkowych obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Celem konkursu jest promocja opieki nad zabytkami i upowszechnianie najlepszych wzorów właściwego utrzymania i zagospodarowania obiektów. Charakter edukacyjny konkursu polega na popularyzacji wiedzy dotyczącej właściwego postępowania z zabytkami architektury podczas ich użytkowania oraz w trakcie przeprowadzanych remontów. Konkurs promuje właściwe użytkowanie zabytkowych obiektów, ochronę „substancji zabytkowej” podczas wykonywanych remontów, utrzymanie estetycznego wyglądu budowli oraz ich otoczenia, które nierzadko również wpisane jest do rejestru zabytków. 

       Frombork w trakcie działań wojennych zostały okrutnie zniszczone. Ucierpiało Wzgórze Katedralne i kanonie ale najdotkliwiej dotknięte zostało średniowieczne miasto położone u stóp Warowni Katedralnej. To, czego nie zniszczyły działania wojenne, rozebrano bądź przekształcono w latach 50- i 60 – tych XX wieku. Podjęte w późniejszych latach remonty budynków zabytkowych z dzisiejszej perspektywy nie były całkowicie poprawne. Ówczesne Pracownie Konserwacji Zabytków remontując mocno zniszczone, często zachowane tylko w postaci murów obwodowych i piwnic zabytki, używały betonowych zbrojonych konstrukcji w celu stężenia ścian i powstrzymania w ren sposób ich dalszej destrukcji, nie rekonstruując jednocześnie drewnianych konstrukcji dachowych i stropowych.

Tak się też stało w przypadku Wieży Wodnej. Ten XVI-wieczny zabytek został w wieku XIX wykorzystany jako element nowego młyna wodnego postawionego na kanale wodnym znanym jako Kanał Kopernika. Młyn i wieża uległy spaleniu w trakcie działań wojennych. Młyn rozebrano – wieża ocalała jako wypalona w środku i pozbawiona zadaszenia konstrukcja. Później dobudowano do niej istniejący do dziś pawilon z przeznaczeniem na księgarnię Domu Książki. W wieży wykonano betonowe stężenia i betonową klatkę schodową. O umiejscowieniu dawnych drewnianych konstrukcji wewnętrznych świadczą szczęśliwie zachowane gniazda belek wyznaczających poziomy poszczególnych stropów. Rozebrany młyn wodny ustąpił miejsca poszerzonej drodze, ale jego piwnice o dość solidnej konstrukcji częściowo zachowały się.

      Wieża Wodna pełniła różne funkcje – punktu widokowego i obserwatorium astronomicznego, natomiast przez lata nie wykorzystywano właściwie jej przyziemia. Dopiero obecni właściciele urządzili tu kawiarnię po bardzo dobrej, nie ingerującej w historyczne mury, adaptacji wnętrza. W pierwszej kolejności konieczne było wykonanie właściwego zadaszenia budowli, ponieważ na taras widokowy prowadziły schody zamykane od góry dość prymitywną klapą, która nie stanowiła żadnej zapory dla wód opadowych. Sam taras również solidnie przeciekał. Niezbędna była izolacja i wykonanie nowej posadzki z właściwym odprowadzeniem wód opadowych i podwyższenie barierki okalającej taras widokowy. Wyzwaniem dla architekta było zaprojektowanie wejścia na taras, które nie zeszpeci surowej architektury budowli a stworzy właściwe zabezpieczenie. Na szczęście zrezygnowano z odtwarzania namiotowego daszku, który w końcu XIX wieku nakrył wieżę stanowiącą wówczas element młyna wodnego. Zmiana funkcji z przemysłowej na turystyczną wymusiła zastosowanie innego rozwiązania. Zaprojektowane i wykonane zadaszenie wejścia w formie części kopuły kształtem i użytym materiałem przywołuje skojarzenie z obserwatorium astronomicznym i jest jak najbardziej właściwe dla tego obiektu.

Przyziemie i pierwsza kondygnacja wieży została zaadaptowana na kawiarnię. Poczynając od specjalnej ceramicznej posadzki na świetnie dopasowanym bufecie kawiarnianym kończąc, wnętrze spełnia wszystkie wymogi konserwatorskiej adaptacji do nowych funkcji zabytkowego wnętrza. Godne podkreślenia jest zachowanie surowych murów wewnętrznych oddających nie tylko przemysłowy charakter zabytku ale też ukazujących przemiany dokonane na przestrzeni wieków.

Jednocześnie bardzo korzystną metamorfozę przeszedł pawilon dawnej księgarni zbudowany w charakterystycznym dla lat 60-tych stylu. Jego przeszklone ściany, oszalowany drewnem szeroki okap płaskiego dachu i ze smakiem urządzone wnętrze powodują, że nie jest już niepożądaną socjalistyczną przybudówką do zabytkowej wieży.

     Wreszcie przyszedł czas na prace konserwatorskie murów zewnętrznych wieży. Powstał program konserwatorski, na którego podstawie poprowadzono remont polegający na wzmocnieniach konstrukcyjnych, oczyszczeniu lica murów, uzupełnieniu licznych ubytków cegły i spoin, zakonserwowaniu elementów metalowych.  Konieczne jest w tym miejscu podkreślenie pełnej świadomości właścicieli w kwestii wartości obiektu zabytkowego i pełne podporządkowanie ustawowym wymogom związanym z prowadzeniem działalności i remontów konserwatorskich zabytku.

     Zakres i jakość wykonanego remontu konserwatorskiego elewacji w połączeniu z doskonałą adaptacją wnętrza zostały docenione i Wieża Wodna została w roku 2013 laureatem konkursu Zabytek Zadbany zdobywając wyróżnienie w kategorii specjalnej - Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki.

Maria Gawryluk

Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie, Delegatura w Elblągu.

        W książce „Zabytek Zadbany Co to znaczy?” dr Iwona Liżewska pisze: „Obecni właściciele, prowadzący sklep i niewielką kawiarenkę w pawilonie sąsiadującym z wieżą, zdecydowali się wprowadzić się tam w sposób całkowicie nieuciążliwy dla obiektu funkcję usługową, która funkcjonuje na wcześniej już wykonanych i zaadaptowanych do użytku kondygnacjach wieży. Miejsce to przyciąga (…) możliwością obcowania z autentyzmem substancji, gdzie wszystkie najdrobniejsze detale zostały uszanowane, bez próby zacierania śladów dawności czy wciąż widocznych po latach świadectw klęsk i kataklizmów (ślady spalenizny, nierówności, przemurowania).”